Türkiye, 2011 yılından itibaren Suriye’deki iç savaştan kaçan milyonlarca Suriyeliye ev sahipliği yapmaktadır. Bu kişilerin önemli bir kısmı “geçici koruma” statüsünde olup, burada yaşamlarını idame ettirmek için çalışmak durumundadır. Suriyeli işçilere çalışma izni, 2016 yılında çıkarılan yönetmelikle düzenlenmiş ve Suriyeli sığınmacılara yasal çalışma imkânı tanınmıştır. Bu bölümde, geçici koruma kapsamındaki Suriyelilerin çalışma izni alabilme şartlarını, başvuru sürecini ve işverenlerin yükümlülüklerini ele alacağız. Amaç, Suriyeli çalışanların kayıtlı istihdama dahil edilmesi sürecini açıklamaktır.
Geçici Koruma Kapsamında Çalışma Hakkı
Türkiye’deki Suriyeliler, 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu ve Geçici Koruma Yönetmeliği kapsamında “geçici koruma” statüsündedir. 15 Ocak 2016 tarihinde yayımlanan “Geçici Koruma Kapsamındaki Yabancıların Çalışma İzinlerine Dair Yönetmelik” ile bu kişilerin çalışma usulleri düzenlenmiştir.
Buna göre, geçici koruma kimlik belgesine sahip (yani kayıtlı) bir Suriyeli, kimlik kayıt tarihinin üzerinden 6 ay geçtikten sonra çalışma iznine başvurabilir. Başvurular e-Devlet üzerinden, Suriyeliyi çalıştıracak işveren tarafından yapılır. Yani Suriyelinin kendi başına değil, onu istihdam etmek isteyen işverenin girişimiyle çalışma izni alınır. (İstisna: Suriyeli kendi nam ve hesabına bağımsız iş yapacaksa, örneğin berber dükkanı açacaksa, kendi başına da başvurabilir denilmiştir.)
Çalışma izni, geçici koruma sahibine yalnızca geçici koruma kimlik belgesinin düzenlendiği ilde çalışma hakkı verir. Örneğin, geçici koruma kaydı Hatay’da olan bir Suriyeli, ancak Hatay’da çalışma izni alabilir. Başka bir ilde iş bulursa, öncelikle il değişikliği yapması gerekir.
Ayrıca, tarım ve hayvancılık işlerinde çalışacak geçici koruma sahipleri için çalışma izni muafiyeti getirilmiştir. Yani mevsimlik tarım işçisi olarak çalışacak Suriyeliler, valiliklere başvurarak çalışma izni almadan (ama bildirim yaparak) çalışabilirler. Bu, süreçlerini kolaylaştırmak için tanınmış bir muafiyettir.
Çalışma İzni Başvuru Şartları
Suriyeli bir mülteciyi çalıştırmak isteyen işverenin, bazı şartları göz önünde bulundurması gerekir:
- Suriyeli kişi, geçici koruma kimlik belgesine sahip olmalı ve en az 6 aydır bu statüde Türkiye’de bulunmalıdır.
- İşveren, öncelikle çalışacak kişiye asgari ücretin altında ücret ödememeyi kabul etmelidir (yasa gereği yabancılar için en az asgari ücret ödenmelidir.
- Başvuru, işveren tarafından Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na e-Devlet üzerinden iletilir. Başvuruda iş sözleşmesi, Suriyelinin geçici koruma kimlik bilgileri, işyeri SGK kayıtları gibi evraklar sisteme yüklenir.
- Başvuru değerlendirilirken istihdam kotası uygulanır: Bir işyerinde çalışan Türk vatandaşı sayısının %10’u kadar geçici koruma sahibi yabancı çalıştırılabilir. Örneğin 50 Türk çalışanı olan bir şirkette en fazla 5 Suriyeliye izin verilir. Eğer işyerinde 10’dan az Türk çalışan varsa, en fazla 1 Suriyeli çalışabilir. Bu kota, işsizlik nedeniyle yerli istihdamın olumsuz etkilenmemesi için konmuştur.
- Kota esnekliği: İşveren, aynı pozisyon için Türk vatandaşı bulamadığını İŞKUR’dan belgeleyebilirse, %10 kotasından muafiyet talep edebilir. Bunun için, çalışma izni başvurusundan önce 4 hafta süreyle o pozisyona Türk işçi arandığı ancak bulunamadığı, İŞKUR kayıtlarıyla gösterilir. Böylece daha fazla Suriyeli istihdamı mümkün olabilir.
- Çalışma izni, bir yıllık verilir ve her yıl uzatılması gerekebilir. Geçici koruma devam ettiği sürece, uzatma başvuruları da yapılabilir.
İşveren Yükümlülükleri ve Süreç
İşveren, Suriyeli bir çalışan için çalışma izni aldığında, o çalışanı SGK’ya kaydetmek ve sigorta primlerini ödemek zorundadır. Suriyeli çalışanlar, tıpkı Türk çalışanlar gibi sosyal güvenlik haklarına sahip olur. İşverene düşen başlıca yükümlülükler:
- Asgari Ücret ve Üzeri Ödeme: Suriyeli işçiye en az Türk asgari ücreti kadar maaş ödenmelidir (2023 itibariyle net 8.506 TL). Nitelikli mesleklerde (doktor, mühendis gibi) bu tutarın üzerinde ödeme yapılması da öngörülmektedir.
- Sigorta Primi: İşe girişle birlikte sigorta bildirgesi verilir ve her ay prim ödenir. Suriyeli çalışan, sağlık hizmetlerinden yararlanır ve emeklilik primi birikir.
- Çalışma Süresi ve Koşulları: Suriyeli çalışanlar, İş Kanunu’na tabi olarak günlük 8 saat, haftalık 45 saat çalışma gibi koşullarla çalışır; fazla mesai ücreti, yıllık izin gibi hakları vardır.
- Vergi ve Harçlar: Çalışma izni harcı, geçici koruma kapsamındakiler için her yıl belirlenen tutardır (örneğin 2023’te yaklaşık 1.386 TL) ve işveren tarafından ödenir. Ayrıca çalışma izni belge bedeli de ödenmelidir (2023’te 356 TL civarı).
- Bildirim: İşveren, çalışma izni çıkan Suriyelinin işe başladığını İçişleri Bakanlığı’na bildirir. Eğer çalışan işten ayrılırsa, bunu da 15 gün içinde bakanlığa bildirmelidir.
Bakanlık, çalışmaya başlayan Suriyelinin durumunu Göç İdaresi ile paylaşıp kişinin geçici koruma kayıt ilini sabit tutar. Geçici koruma kimlikleri bu sayede entegre bir şekilde izlenir.
Kota ve Sınırlamalar
Daha önce belirtilen %10 Türk çalışan kotası en önemli sınırlamadır. Bunun dışında:
- İl Sınırlaması: Geçici koruma statüsü hangi ilde ise, çalışma izni de o ilde geçerli. Ancak bazı büyükşehirlerde (İstanbul gibi) yeni geçici koruma kaydı durdurulmuştur. Bu, çalışma izni başvurularını da dolaylı etkiler; zira yeni kayıt olmayınca yeni çalışma izni de talep edilemez. Mevcut kayıtlı kişiler açısından il değiştirmeden çalışma imkanı sürer.
- Sektörel Sınırlamalar: Her sektörde Suriyeli çalıştırılabilir, ancak bazı meslekler yabancılara tamamen yasak olduğu için Suriyeliler de yapamaz (örn. doktorluk, eczacılık gibi bazı meslekler özel izin gerektirir). Suriyeliler, dil bariyeri olmayan vasıfsız işlerde, tekstil, hizmet sektörü gibi alanlarda yoğun çalışmaktadır.
- Ücret Sınırlaması: Suriyelilere özel bir düşük ücret uygulaması yasal olarak yoktur; asgari ücret altına düşülemez. Bu nedenle, kayıtdışı sektörde ucuza çalıştırılmak yerine, kayıtlı çalışanın en az asgari ücret alması sağlanır. ILO’nun raporlarına göre, Türkiye bu konuda asgari ücret güvencesi getirerek sömürüyü azaltmayı hedeflemiştir.
Mevsimlik İşler ve Çalışma İzni Muafiyeti
Özellikle tarım ve hayvancılık alanında, geçici koruma altındaki Suriyeliler için bir kolaylık tanınmıştır: Mevsimlik tarım işçisi veya hayvancılık işçisi olarak çalışacak Suriyeliler, çalışma izni almadan çalışabilirler; ancak bu durumun valilikçe onaylanması gerekir. Yani işveren, Suriyeli tarım işçilerini il müdürlüğüne bildirir ve “çalışma izni muafiyet bilgi formu” düzenlenir.
Bu muafiyet, 6 aya kadar mevsimlik işlerde geçerlidir. Süre sonunda yenilenebilir. Bu sayede tarlada, bahçede çalışan Suriyeliler için uzun resmi prosedüre gerek kalmaz. Ancak muafiyet de bir kayıt olduğundan, Suriyeli çalışanın sigortalanması mümkün ve aslında gereklidir. İş kazası vs. durumlar için SGK tarım sigortası yapılması önerilir.
Suriyeli İşçilere Çalışma İzni Sonuç
Suriyeli işçilere çalışma izni konusu, hem insani hem ekonomik boyutlarıyla Türkiye’nin son yıllarda önemli bir gündem maddesi olmuştur. 2016’da getirilen düzenleme sayesinde on binlerce Suriyeli kayıtlı işe girme imkanı bulmuştur. Bu, Suriyelilerin emeğinin sömürülmeden, asgari standartlarda değerlendirilmesini sağlamayı amaçlar. Diğer yandan, işverenler de kayıt dışı işçi çalıştırma risklerinden kurtulup yasal çerçevede eleman istihdam etme avantajına kavuşmuştur.
İstanbul yabancılar hukuku avukatı olarak deneyim, bazı işverenlerin kota ve prosedür nedeniyle tereddüt yaşadığı yönündedir. Ancak doğru yönlendirmeyle ve İŞKUR işçi bulma süreçlerinin kullanılmasıyla, Suriyeli çalışma izni başvuruları sorunsuz sonuçlanabilmektedir. Başvuru onaylandığında, Suriyeli çalışan ve işveren açısından yasal bir güvence oluşur.
Elbette sahada hâlâ birçok Suriyeli kayıt dışı çalışmaktadır. Bunun önüne geçmek için denetimler sıklaşmakta ve cezalar uygulanmaktadır. Çalışma izni almadan Suriyeli çalıştıran işverenlere, her bir çalışan için idari para cezası verilmektedir. 2023 yılı için bu ceza, çalıştıran işverene yaklaşık 35.815 TL, çalışana da 13.867 TL olarak uygulanmaktadır (her yıl yeniden değerleme ile artar).
Sonuç olarak, Suriyeli sığınmacıların topluma entegrasyonu ve kendi geçimlerini sağlamaları açısından çalışma izni kritik bir araçtır. Doğru kullanıldığında hem ülke ekonomisine katkı sağlayacak hem de Suriyelilerin insani koşullarda yaşamalarına imkan tanıyacaktır. İşverenlerin de bu konuda bilinçlenmesi, kayıtlı Suriyeli istihdamına yönelmesi beklenmektedir. Bu süreçte göç hukuku danışmanı desteği, mevzuata hakim olarak hem işverenin hem çalışanın haklarını koruyacak şekilde başvuruların yapılmasında faydalı olacaktır.
Suriyeli İşçilere Çalışma İzni Sık Sorulan Sorular
Suriyeli geçici koruma sahipleri ne zaman çalışma izni alabilir?
Geçici koruma kimlik belgesi düzenleneli en az 6 ay geçmiş olmalıdır. 6 ayı dolduran Suriyeli için, bir işveren vasıtasıyla çalışma izni başvurusu yapılabilir. 6 aydan önce yasal olarak çalışma izni verilmez.
Suriyeli çalışan için çalışma izni başvurusunu kim yapar?
Başvuruyu işveren yapar. Suriyeli çalışacak kişi tek başına başvuramaz. E-Devlet üzerinden işveren şirket yetkilisi veya işyeri sahibi, yabancının kimlik numarası ile başvuru formunu doldurup gerekli belgeleri yükler.
Bir işyerinde en fazla kaç Suriyeli çalıştırılabilir?
Genel kural, işyerindeki Türk vatandaşı çalışan sayısının %10’u kadar Suriyeli çalışandır. Küçük işyerlerinde (10’dan az çalışan varsa) bir Suriyeliye izin verilir. Eğer işveren Türk çalışan bulamadığını belgeleyebilirse (İŞKUR’dan uygun eleman yok yazısı alarak), bu kota esnetilebilir.
Suriyeli işçi çalıştırmak zor mu, ekstra maliyetli mi?
Yasal olarak çalıştırmak, kayıt dışına göre biraz daha maliyetli çünkü sigorta ve vergilerini ödemek gerekiyor. Ancak asgari ücret düzeyinde ücretle normal bir Türk işçi çalıştırmanın maliyetinden farklı değil. Sadece çalışma izni harcı ve belge bedeli gibi yıllık bir masraf var (2023’te toplam ~1700 TL civarı). Bu da aylık maliyete vurunca düşük bir rakam. Esasen Suriyeli işçiyi yasal çalıştırmak, yasal Türk işçiden çok farklı maliyet getirmiyor.
Suriyeli işçilere çalışma izni kaç yıllık veriliyor, uzatılabilir mi?
İlk başvuruda genellikle 1 yıllık çalışma izni verilir. Süre bitiminde, geçici koruma statüsü devam ediyorsa, işveren yine uzatma başvurusu yaparak bir yıl daha uzatabilir. Her yıl yenilemek gerekiyor. Geçici koruma iptal edilirse (örneğin kişi ülkesine dönerse veya üçüncü ülkeye giderse) çalışma izni de geçerliliğini yitirir.
