İstisnai çalışma izni, Uluslararası İşgücü Kanunu’nda belirtilen özel nitelikteki yabancılara tanınan bir çalışma izni türüdür. Bu izin türü, adından da anlaşılacağı gibi genel çalışma izni koşullarından istisna tutulmuş belirli yabancı gruplarına yöneliktir. Diğer bir deyişle, kanunun belirlediği bazı yabancılar genel şartları karşılaması beklenmeden çalışma izni alabilmektedir. İstisnai çalışma izni de bir çalışma izni olduğundan, yabancının Türkiye’de fiilen çalışmaya başlamadan önce bu izni alması zorunludur. Nitekim Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, çalışma izni almadan işe başlayan bir yabancının iş sözleşmesinin geçerli şekilde kurulmamış sayılacağını ve bu nedenle yabancının ücret talep etme hakkı olmayacağını vurgulamıştır. Dolayısıyla hangi kapsamda olursa olsun, yabancılar işe başlamadan önce geçerli bir izin veya çalışma izni muafiyeti belgesi edinmelidir.
İstisnai Çalışma İzni Kapsamı ve Avantajları
İstisnai çalışma izni, kanunda sayılan niteliklere sahip yabancılara verilir. 6735 sayılı Uluslararası İşgücü Kanunu’nun 16. maddesinde istisnai olarak çalışma izni verilebilecek yabancılar ana hatlarıyla belirlenmiştir. Bu yabancılar, ayrıca Çalışma İzni Yönetmeliği’nin 32. maddesi ve devamında öngörülen özel şartları da sağladıklarında, Bakanlık tarafından özel statülü çalışma iznine hak kazanırlar. İstisnai çalışma izninin en önemli avantajı, genel çalışma izni değerlendirme kriterlerine tabi olmamasıdır. Örneğin, normalde bir yabancı çalışanın izni için aranan Türkiye’de en az 5 Türk vatandaşı istihdamı, işyeri sermaye tutarı veya asgari ücretin belirli katlarında maaş ödeme gibi kriterler, istisnai kapsamına giren yabancılar için aranmaksızın izin verilebilir. Bu durum, ilgili yabancılara daha esnek ve hızlı bir izin süreci sağlamaktadır. Ayrıca bazı istisnai statülerde, doğrudan 5 yıla kadar çalışma izni verilebilmekte ve bu izin diğerlerine göre daha uzun süreli olabilmektedir. Örneğin, nitelikli işgücü veya yatırımcı olarak kabul edilen yabancılara ya da Türk soylu yabancılara uluslararası işgücü politikasına uygun görülmeleri halinde 5 yıl süreli çalışma izni tanınabilmektedir. Bu süre, normal şartlarda ilk başvuruda 1 yıl ile sınırlı olan çalışma iznine kıyasla oldukça avantajlıdır.
Bununla birlikte, istisnai çalışma izni sahibi yabancıların da Türkiye’de çalışmaya başladıkları iş ve sektörle ilgili yasal yükümlülüklere uyması gerekir. İstisnai izin, yabancıya çalışma izni muafiyeti sağlamaz; aksine diğer çalışma izinlerinde olduğu gibi yabancı, sadece izin geçerliyken ve izin kapsamında belirtilen işte çalışabilir. İstisnai çalışma izni alan yabancıların da Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) kaydı yaptırılması, vergi mevzuatı ve benzeri yükümlülüklere uyulması zorunludur. Bu izin türü yabancıyı tamamen ayrıcalıklı kılmaz; sadece izin değerlendirme sürecindeki bazı ölçütlerden muafiyet tanır. Dolayısıyla, istisnai çalışma izni almış olmak yabancıyı “her koşulda çalışma özgürlüğüne” kavuşturmaz. İzin, Bakanlıkça belirli bir işyerinde veya sektörde geçerli olacak şekilde düzenlenir ve yabancının faaliyet alanı bu izinle sınırlanır.
Kimler İstisnai Çalışma İzni Alabilir? (H2)
Kanunun öngördüğü istisnai yabancı kategorileri oldukça çeşitli olup farklı niteliklere sahip kişileri kapsar. Uluslararası İşgücü Kanunu m.16’da sayılan istisnai yabancılar başlıca şunlardır:
- Nitelikli İşgücü: Eğitim düzeyi, ücreti, mesleki deneyimi, bilim ve teknolojiye katkısı gibi özellikleriyle nitelikli işgücü olarak değerlendirilen yabancılar. Örneğin uluslararası alanda tanınan üniversitelerde eğitim görmüş, yüksek ücretli pozisyona sahip veya stratejik sektörlerde tecrübesi olan kişiler bu kapsama girebilir. Bu kişilerin en az üç kriteri sağlaması beklenir (yüksek eğitim, belirli düzeyde ücret, Ar-Ge deneyimi, ileri düzey yabancı dil bilgisi vb.). Nitelikli işgücü sayılan yabancılara, doğrudan 5 yıla kadar çalışma izni düzenlenmesi mümkündür.
- Nitelikli Yatırımcılar: Türkiye’de yapacağı yatırımın sermaye tutarı, ihracat potansiyeli, sağlayacağı istihdam gibi ölçütler bakımından nitelikli yatırımcı olarak değerlendirilen yabancılar. Örneğin en az 1 milyon TL sermaye yatırımı yapan veya 10’dan fazla Türk çalışan istihdam edecek bir şirket kuran yabancı, nitelikli yatırımcı kriterlerini sağlayabilir. Bu statüde de belirli koşulların (en az üç kriterin) yerine getirilmesi veya taahhüt edilmesi aranır. Nitelikli yatırımcı yabancılara da 5 yıla kadar çalışma izni verilebilmektedir.
- Belirli Proje Kapsamında Çalışanlar: Sınırlı bir süre için, işvereni tarafından Türkiye’de yürütülen belli bir projede istihdam edilen yabancılar. Özellikle uluslararası projelerde uzmanlık getiren veya kısa süreli proje bazlı çalışan yabancılar bu kapsamda değerlendirilebilir. Örneğin Türkiye’de 1 yıllık bir inşaat projesinde yabancı mühendis olarak görevlendirilen kişi proje süresince istisnai izin alabilir.
- Türk Soylu Yabancılar: İçişleri Bakanlığı veya Dışişleri Bakanlığı tarafından Türk soylu olduğu bildirilen yabancılar. Bu kişiler, Türk vatandaşlarının bazı ayrıcalıklarından faydalanabilmektedir (aşağıda ayrıca ele alınacaktır). Türk soylu kabul edilen yabancıların istisnai izin başvuruları, ilgili bakanlıkların uygun görüşleri alınarak değerlendirilir ve kriterlere uygun bulunmaları halinde 5 yıla kadar izin verilebilir.
- Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) Vatandaşları: KKTC uyruklu kişiler, Türkiye’de kamu kurumlarında çalışmak için zaten izin almak zorunda değildir; ancak özel sektörde çalışacaklarsa çalışma izni almaları gerekir. KKTC vatandaşlarına da değerlendirme kriterlerine bakılmaksızın istisnai çalışma izni verilebilir ve bu izin en fazla 5 yıl süreli olabilir.
- Avrupa Birliği Üyesi Ülke Vatandaşları: AB vatandaşı yabancılar da istisnai izin kapsamında değerlendirilir. Bu, Türkiye’nin AB ile ilişkileri çerçevesinde öngörülmüş bir ayrıcalıktır. AB vatandaşı yabancılar genel kriterlerden muaf şekilde çalışma izni alabilirler.
- Uluslararası Koruma Statüsündeki Yabancılar: 6458 sayılı Kanun uyarınca Türkiye’de uluslararası koruma başvurusu sahibi, şartlı mülteci, geçici koruma sağlanan yabancılar veya vatansızlar ile insan ticareti mağduru olup mağdur destek sürecinden yararlanan kişiler. Bu durumda olan yabancılar, hassas statüleri nedeniyle istisnai izinle çalıştırılabilirler.
- Türk Vatandaşı ile Evli Yabancılar: Bir Türk vatandaşı ile evli ve evlilik birliği içinde Türkiye’de yaşayan yabancılar. Özellikle en az 3 yıldır evli olan ve fiilen aile birliğini sürdüren yabancılar, istisnai çalışma iznine hak kazanabilir. Bu kişilere iş veya hizmet sözleşmesinin süresini aşmamak kaydıyla 3 yıla kadar çalışma izni verilebilmektedir.
- Diplomatik Dokunulmazlığı Olmayan Temsilcilik Çalışanları: Yabancı devletlerin veya uluslararası kuruluşların Türkiye’deki temsilciliklerinde diplomatik dokunulmazlığı olmadan çalışan yabancılar. Örneğin konsolosluklarda idari personel olarak görev yapan yabancılar bu kapsamdadır. Bu kişilerin başvuruları Dışişleri Bakanlığı’nın görüşü alınarak değerlendirilir.
- Uluslararası Düzeyde Başarılı Sanatçı, Sporcu veya Bilim İnsanları: Kendi alanında uluslararası başarı elde etmiş, bilimsel, kültürel, sanatsal veya sportif amaçlarla Türkiye’ye gelen yabancılar. Bu kişiler, yetenek veya başarılarından dolayı istisnai izne layık görülür. Örneğin dünya çapında tanınmış bir sanatçı ya da sporcu, Türkiye’de etkinlik gerçekleştirmek üzere istisnai çalışma izniyle çalışabilir. Bu gruptakilerin de genel kriterleri karşılama şartı aranmaz ve iş sözleşmesi süresini aşmamak kaydıyla 3 yıla kadar izin verilebilir.
- Sınır Ötesi Hizmet Sunucuları: Türkiye’ye kendi ülkesindeki bir işverene bağlı olarak gelip belirli bir süre hizmet sunacak yabancılar. Örneğin yurt dışındaki bir şirketin uzman personeli olarak Türkiye’de geçici kurulumu yapacak bir mühendis bu kategoriye girebilir. Bunlar genellikle çalışma izni muafiyeti kapsamında kısa süreli çalışabilir; ancak süre uzarsa istisnai çalışma izni almaları gerekir.
Yukarıdaki listeden de görüleceği üzere, istisnai çalışma izni alabilecek kişiler oldukça geniş bir yelpazeye yayılmaktadır. Bu kategoriler, Türkiye’nin nitelikli iş gücünü çekme, yatırımı teşvik etme, uluslararası yükümlülükler ve insani durumlar ile kültürel-sanatsal faaliyetlere katkı sağlama gibi çeşitli politikalarının bir yansımasıdır. Her bir kategori için ayrı yönetmelik hükümleri ve gerekli belgeler bulunmaktadır. Örneğin nitelikli işgücü veya yatırımcı için Bakanlık, yabancının belirtilen kriterleri sağlayıp sağlamadığını değerlendirmek adına eğitim belgeleri, mesleki deneyim kanıtları, yatırım tutarını gösterir evraklar talep ederken; Türk soylu başvurusu için yabancının soyağacı ve etnik kökenine dair belgeler, İçişleri Bakanlığı’nın onayı gibi unsurlar aranmaktadır. Başvuru sahibinin hangi istisnai grup içinde yer aldığı, mevzuattaki şartları karşılayıp karşılamadığı ve gerekli belgelerin neler olduğu dikkatlice teyit edilmelidir. Aksi halde yapılan başvuru reddedilebilir ve yabancının zaman kaybetmesine neden olabilir.
İstisnai Çalışma İzni Başvurusu ve Süreç
İstisnai çalışma iznine başvuru, genel çalışma izni başvurusu prosedürüne benzer şekilde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın online sisteminden (e-Devlet üzerindeki e-İzin sistemi) yapılır. Başvuruyu genellikle yabancıyı istihdam edecek işveren veya vekili yapar. Ancak eğer yabancı, bir işverene bağlı olmaksızın bağımsız çalışacaksa (örneğin serbest meslek icra edecekse), başvuruyu sistem üzerinden bizzat kendisi yapmalı ve ilgili harçları kendisi ödemelidir. Başvuru yapılmadan önce yabancının yukarıda sayılan istisnai yabancı gruplarından hangisine girdiği netleştirilmelidir. Çünkü her kategori için gereken belgeler ve süreçte alınacak görüşler farklı olabilir. Örneğin:
- Nitelikli işgücü/yatırımcı için yabancının sağladığı kriterleri gösteren belgeler (diploma, referans mektupları, yatırım belgeleri vb.),
- Türk soylu yabancı için yabancının Türk soylu nüfus kütüğüne kayıtlı olduğuna dair belge ve yabancılara mahsus kimlik belgesi (İçişleri Bakanlığı Nüfus ve Vatandaşlık İşleri tarafından verilen),
- Yabancı akademisyen için YÖK’ün ön izin yazısı ya da üniversite yönetiminin onayı gibi belgeler,
- Uluslararası koruma statüsündeki yabancı için Göç İdaresi’nden alınacak statü belgesi vb.
talep edilecektir. Başvuru sırasında bu belgeler taranarak sisteme yüklenir ve başvuru formu doldurulur. Yabancının yurt içinde bulunması halinde pasaport numarası veya 99 ile başlayan yabancı kimlik numarasıyla işlem yapılabilir; yurt dışından başvuruluyorsa yabancı, konsolosluktan alacağı referans numarasını işverene ileterek online başvurunun tamamlanmasını sağlar.
Başvuru yapıldıktan sonra, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ilgili belgeleri inceler ve gerekiyorsa diğer kurumlardan (İçişleri, Dışişleri, Sanayi Bakanlığı vs. ilgili kategoriye göre) görüş alır. İstisnai izin başvuruları, tüm belgelerin eksiksiz olması halinde genellikle 30 gün içerisinde sonuçlandırılır. Bakanlık, başvuru sonucunu yurt içi başvurularda doğrudan işverene, yurt dışı başvurularda konsolosluk aracılığıyla yabancıya bildirir.
Eğer başvuru kabul edilirse, yabancı adına istisnai çalışma izni belgesi düzenlenir. Bu belge, normal çalışma izni kartı gibi yabancıya iletilir. İstisnai çalışma izni alan yabancı, artık Türkiye’de belirtilen işte yasal olarak çalışabilir hale gelir. Dikkat edilmesi gereken, izin belgesinin üzerinde istisnai statünün niteliği ve süresi de belirtilmektedir. Örneğin “Uluslararası başarı sahibi – 2 yıl süreyle” gibi bir ibare ile izin özel statüyü yansıtır.
Başvurunun reddi halinde, yabancının itiraz hakkı bulunmaktadır. İtiraz, reddin tebliğinden itibaren 30 gün içinde idari itiraz şeklinde yapılabilir. Bakanlık itirazı inceleyip yeniden karar verebilir. İtirazdan sonuç alınamazsa, yabancının idare mahkemesinde iptal davası açma hakkı da vardır. Özellikle istisnai izin kriterlerini sağladığını düşünen ancak başvurusu reddedilen yabancılar için yargı yolu açıktır. Bu aşamada, gerek idari itiraz gerekse dava sürecinde uzman bir yabancılar hukuku avukatı ile çalışmak hak kayıplarını önlemek açısından önemlidir.
Sonuç
İstisnai çalışma izni, Türkiye’de yabancılara sağlanan önemli bir ayrıcalıklı izin türüdür. Nitelikli işgücü, yatırımcılar, Türk soylu yabancılar gibi belirli gruplar, bu sayede genel çalışma izni şartlarından muaf tutularak daha hızlı ve esnek şekilde çalışma hakkı elde edebilmektedir. Ancak her ne kadar prosedür kolaylaştırılmış olsa da, çalışma izni sürecinin dikkatle yürütülmesi gerekir. Başvuruda sunulacak belgelerin doğru hazırlanması, yabancının ilgili kategoriye uygunluğunun tam olarak ortaya konması çok önemlidir. Aksi takdirde, Bakanlık başvuruyu reddedebilir ve süreç uzayabilir. Unutulmamalıdır ki, istisnai çalışma izni sahibi olmak yabancıyı Türkiye’deki çalışma hayatının diğer yükümlülüklerinden muaf tutmaz; yabancı işçi SGK mevzuatına ve iş hukuku kurallarına tabi olmaya devam eder. Ayrıca, çalışma izni olmadan ya da izinsiz olarak yabancı çalıştırılması hem işveren hem de yabancı açısından idari para cezaları ve hatta ağır yaptırımlara yol açabilir. Örneğin, Yargıtay 4. Ceza Dairesi yakın tarihli bir kararında, ülkeye kaçak giren ve çalışma izni olmayan bir yabancıyı bilerek çalıştıran işverenin göçmen kaçakçılığı suçunu işlemiş sayılacağına hükmetmiştir. Bu tür ciddi sonuçlarla karşılaşmamak için, istisnai statüde olsa bile izin süreçlerinin İstanbul yabancılar hukuku avukatı desteğiyle yürütülmesi önerilir.
Sonuç olarak, kendisinin istisnai kapsamda olduğunu düşünen yabancıların veya bu nitelikte yabancı çalıştırmak isteyen işverenlerin, güncel mevzuat hakkında bilgi sahibi olmaları ve başvuru işlemlerini titizlikle yapmaları gerekir. Her somut durumda ilgili İstanbul yabancılar hukuku avukatı ile istişare ederek hareket etmek, hak kayıplarını önleyecek ve süreci hızlandıracaktır.
Sık Sorulan Sorular
İstisnai çalışma izni alabilmek için Türkiye’de belli bir süre ikamet etmiş olmak gerekiyor mu?
Hayır. İstisnai çalışma izni, yabancının belirli kriterleri taşımasına bağlı olarak verilen bir izin olduğundan, önceden Türkiye’de ikamet şartı aranmaz. Örneğin nitelikli yatırımcı veya Türk soylu bir yabancı, ilk defa Türkiye’ye gelecek olsa bile doğrudan istisnai çalışma iznine başvurabilir. Ancak yurt içinden başvurabilmek için en az 6 aylık ikamet izni bulunması gerekir; aksi halde başvurular yurt dışındaki Türk konsoloslukları aracılığıyla yapılır.
İstisnai çalışma izni ile normal çalışma izni arasındaki fark nedir?
En önemli fark, değerlendirme kriterlerindeki esnekliktir. Normal çalışma izninde her yabancı için işyerinde 5 Türk vatandaşı çalıştırma, sermaye/ciro şartı, asgari ücretin belirli katları oranında maaş ödeme gibi genel koşullar aranır. İstisnai çalışma izninde ise kanunda sayılan özel statülü yabancılar bu koşullardan muaf tutulur. Ayrıca istisnai izin kapsamında bazı yabancılara ilk başta 1 yıl yerine 3 yıl veya 5 yıl gibi daha uzun süreli izin verilebilir. Bunun dışında, her iki izin de yabancıya yasal çalışma ve ikamet hakkı sağlar.
Hangi ülkelerin vatandaşları istisnai çalışma izni alabilir?
İstisnai izin almak, vatandaşlıktan ziyade yabancının bireysel özelliklerine ve durumuna bağlıdır. Yani tüm ülkelerin vatandaşları, eğer kanunda belirtilen nitelikleri taşıyorlarsa (örneğin bir AB vatandaşı, bir Türk vatandaşı ile evli yabancı, Türk soylu bir Kazakistan vatandaşı, veya Kanada vatandaşı nitelikli bir mühendis vb.), milliyetine bakılmaksızın istisnai izne başvurabilir. Bunun tek istisnası Avrupa Birliği vatandaşlarıdır; onlar ayrıca bir kategori olarak sayılmıştır ve avantajlı konumdadır. Bunun dışında, belirli bir ülke listesi yoktur, kişinin statüsü önemlidir.
İstisnai çalışma iznim çıktıktan sonra başka bir işe geçebilir miyim?
İstisnai çalışma izni, genellikle belli bir işyeri veya proje için verilir. Eğer izniniz süresiz (kalıcı) çalışma izni değilse, başka bir işverene geçmek isterseniz yeni bir çalışma izni başvurusu yapmanız gerekir. İstisnai statü, otomatik olarak her işte çalışma hakkı vermez. Ancak süresiz çalışma izni alacak kadar uzun süre çalışanlar (örneğin 8 yıl kanuni çalışması olanlar) sonrasında işyeri sınırlaması olmaksızın çalışabilirler.
İstisnai çalışma izni alan yabancılar Türk vatandaşlarının yapabildiği her işi yapabilir mi?
Çoğunlukla evet. 2527 sayılı Kanun uyarınca Türk soylu yabancılar, Türk vatandaşlarına hasredilen birçok meslek ve sanatı icra edebilirler. Bunun dışında diğer istisnai yabancılar da kanunen vatandaşlığa özgü olmayan tüm işlerde çalışabilir. Ancak istisnai izin dahi olsa, bazı meslekler vardır ki yalnızca Türk vatandaşlarına özgüdür (hakimlik, savcılık, askerlik, güvenlik görevlisi, gümrük müşavirliği gibi). Örneğin yabancı bir doktor özel hastanede çalışabilir ama polis veya asker olamaz. Dolayısıyla, kanunen vatandaşlığa özgü meslekler dışındaki tüm alanlar istisnai izinli yabancılara açıktır.
